In een gebied dat geteisterd wordt door burgeroorlogen, honger, ziektes en armoede, bestaat een bijzonder en kleurrijk fenomeen, La Société des Ambianceurs et des Personnes Élégants (De Sociëteit van Sfeermakers en Elegante Mensen), kortweg SAPE. Het zijn overwegend arme Congolese mannen (*1) die zich buitengewoon goed kleden om hun zorgen te vergeten en een beetje glamour brengen in hun eigen leven en dat van de mensen in hun omgeving. Ze dragen de meest bijzondere en chique Europese merkkleding en accessoires en daarbij soms een sigaar, pijp of wandelstok. De Sapeurs, zoals ze genoemd worden, zijn kunstenaars op het gebied van stijl en elegantie en hebben ieder een persoonlijke stijl die past bij wie ze zijn. (*2)   Zelfs hun manier van lopen is een kunstvorm op zich. Het gaat hen niet zozeer om de merken zelf of om excentriciteit, maar om het combineren van kleding, om elegantie, maatgevoel en beschaving. Natuurlijk doen ze aan “dress to impress”, maar bovenal zijn Sapeurs ambassadeurs van goede smaak en stijl, van omgangsvormen en eergevoel, van professioneel gedrag en strikt morele normen en waarden. De lokale bevolking ziet hen als echte “celebrities” en betaalt ze om sfeer te scheppen bij bruiloften, begrafenissen en andere bijzondere gelegenheden. 

De oorsprong van de Sapeurs ligt bij de Congolese intellectueel en religieus leider André Grenard Matsoua (1899-1942), die lange tijd in Parijs woonde en diende in het Franse leger. Matsoua was een man met een missie en vocht jarenlang voor mensenrechten en vrijheid van de koloniale machthebbers. Als revolutionair werd hij een nationale held en tegelijkertijd de allereerste “Grand Sapeur”. Toen hij in 1922 terugkeerde uit Parijs, droeg hij de kleding van de machthebbers en niet de traditionele Afrikaanse kledij, zoals toen gebruikelijk was voor Congolezen. Dat leidde eerst tot veel protest, maar uiteindelijk tot bewondering. “De blanken mogen dan deze kleding hebben uitgevonden, maar wij maken er een kunst van!”

Sapeurs zijn in principe revolutionairen, zoals ook bleek in de tijd van Mobutu (1965-1997), toen iedereen werd geacht zich traditioneel Afrikaans te kleden en westerse kleding als taboe werd beschouwd. Sapeurs zetten zich daar tegen af, maar hebben uiteindelijk geen politieke motivatie. Per definitie zijn ze zachtaardig en tegen iedere vorm van bloedvergieten, ze komen alleen tot hun recht als er vrede heerst. Tijdens de burgeroorlog (1997-2002) was hun motto “leg de wapens neer en laten we onszelf elegant kleden en werken”. Ze zijn gericht op dialoog en diplomatie en vermijden conflicten. Hun kleding is hun enige wapen. (*3) Zoals een Sapeur zegt, “Je kan niet vechten of dronken worden als Sapeur, daar zijn mijn kleren veel te kostbaar voor.”

Voor Sapeurs is hun kunst een vorm van religie. “Als ik me op deze manier kleed, voelt het alsof de Heilige Geest in me komt. Ik voel me tot rust komen alsof ik zonder zonde ben.” Voor hen is het de poort naar geluk, want de juiste kleren dragen en de juiste stijl van gedrag en elegantie vertonen geven voeding aan de ziel en behagen het lichaam. Het verheft de Sapeurs uit hun moeizame bestaan en een wereld vol armoede en geweld en geeft hen een leven in harmonie. (*4)

NOTEN
*1 Sapeurs komen voor in Midden Centraal Afrika en dan met name in wat tegenwoordig Congo Brazzaville (Republiek Congo) en Congo Kinshasa (Democratische Republiek Congo) heet. Inmiddels zijn ze door migratie ook een internationaal fenomeen geworden met groepen in Parijs, Brussel en Londen.

*2 Net als de meeste mensen die anders zijn, en dat zijn artiesten over het algemeen, krijgen de Sapeurs veel kritiek. Ze zouden zich egoïstisch, escapistisch, narcistisch, frivool, materialistisch en decadent gedragen in barre omstandigheden. Hun tijd en geld zouden ze beter kunnen besteden aan een auto, een huis of het onderwijs van hun kinderen. Ze zouden door hun gedrag de jeugd het slechte voorbeeld geven. Hun voorkeur voor westerse merken zou aangeven dat ze onder invloed staan van het kolonialisme en imperialisme. Wat hun reputatie geen goed doet zijn de schaduwkanten van hun kunst. Omdat het lastig is om geld bij elkaar te krijgen voor hun dure outfits, kiezen sommige Sapeurs daarvoor de verkeerde wegen als drugs- en mensenhandel en diefstal.
*3 Groepen Sapeurs vechten duels met elkaar uit, die bestaan uit een soort rituele dansen waarbij merklabels worden getoond en de strijd kan worden gewonnen op basis van kwaliteit, elegantie en stijl.
*4 Meer informatie over de Sapeurs en meer prachtige foto’s kun je vinden bij Daniele Tamagni (Italiaanse kunsthistoricus en freelance fotograaf) in zijn boek The Gentlemen of Bakongo – The Importance of Being Elegant (2009), bij Héctor Mediavilla Sabaté (wiens fantastische website je zeker moet bekijken) en bij Francesco Giusti. Het beste artikel over de Sapeurs is dat van Tom Downey uit de Wall Street Journal van 29 September 2011.